Rącznik Pospolity: 5 Faktów od Uprawy do Myrmekochorii

Rącznik pospolity ceniony głównie ze względu na nasiona, z których tłoczy się olej rycynowy (ang. Castor Oil), jest również uprawiany jako atrakcyjna roślina ozdobna. Jednak jego piękno jest zwodnicze, ponieważ jest to jedna z najbardziej trujących roślin na świecie.

• Morfologia Rącznika Pospolitego : Od Liści do Nasion

Rącznik (Ricinus communis L.), należący do rodziny Euphorbiaceae (wilczomleczowatych) może występować zarówno jako roślina zielna, krzewiasta, drzewiasta, jednoroczna lub wieloletnia, w zależności od warunków klimatycznych, jak i glebowych, w których żyje. W obszarach tropikalnych i subtropikalnych zachowuje się jak krzew lub drzewo. Spotyka się okazy, które jako kilkuletnie byliny osiągają 10 m, a nawet 13 m wysokości. (Rącznik pospolity w Polsce osiąga od 2 do 3 m wysokości.) Duże klapowate, dłoniastodzielne liście z 7-11 głębokimi nacięciami sięgającymi do podstawy blaszki liściowej wyrastają z łodygi naprzemianległe. Roślina wytwarza również małe, liczne przylistki obejmujące całą łodygę.

Rycynowiec kwitnie od sierpnia do października – przy odpowiedniej uprawie kwiaty można podziwiać już w lipcu. Wiechowate kwiatostany rącznika są jednopienne i rozdzielnopłciowe, gdzie jego dolna część jest męska, a wierzchołkowa żeńska. Drobniutkie kwiaty męskie o kolorze kremowym, w dolnej części tworzą groniaste kwiatostany o licznych pylnikach, natomiast kwiaty żeńskie, w górnej części, są bez płatków, ale za to z licznymi rozgałęzionymi czerwonymi pręcikami. Owoce, przypominające kasztany, rozwijając się z kwiatów żeńskich, składają się z trzech półkulistych kapsułek, gdzie tworzą się nasiona w kształcie fasoli z marmurkowymi niepowtarzalnymi wzorami.

1. Pochodzenie Nazwy Rącznika Pospolitego. Dlaczego Kleszczowina?

Nazwa rącznik pochodzi od kształtu liścia (przypomina rękę o rozłożonych palcach) i dawnego określenia Palma Christi, co tłumaczy się jako ‘dłoń Chrystusa’.

W Polsce roślinę tę zwano Kleszczowiną pospolitą, gdyż jej nazwa Ricinus pochodzi od łacińskiej nazwy gatunku kleszcza Ixodes ricinus i została nadana roślinie przez Linneusza ze względu na podobieństwo nasion do najedzonego kleszcza.

Warto zaznaczyć, że nazwa „kleszczowina” nie jest powszechnie stosowana w fachowej literaturze botanicznej i rzadziej ją się spotyka, w odróżnieniu do nazwy „rącznika pospolitego”. Niemniej jako ciekawostkę warto podać, że olej rycynowy nosił w dawnej polszczyźnie nazwę olej kleszczowinowy.

Czy polska nazwa rącznika kasztanowca jest trafna? Aby się przekonać, znajdź na zdjęciu ukrytego samca kleszcza łąkowego!

2. Czy Rącznik Pospolity jest trujący ?

Jej liście i efektowne, dwuczęściowe kwiatostany przyciągają wzrok, ale jednocześnie stwarzają ogromne zagrożenie: Cała roślina Ricinus communis, a szczególnie jej nasiona, wytwarzają w swoich komórkach rycynę, – niezwykle trujące białko, które w niewielkiej dawce jednego miligrama na kilogram masy ciała, może uśmiercić człowieka w ciągu kilkudziesięciu godzin. Jest w nim obecny również trujący alkaloid – rycynina. Na szczęście żadna z tych toksycznych substancji nie jest rozpuszczalna w tłuszczach, więc jest całkowicie bezpieczne tłoczenie oleju rycynowego, który jest zupełnie wolny od substancji trujących.

Nawet 3-4 nasiona spożyte przez dziecko mogą spowodować śmierć, dla dorosłych dawka jest wyższa (8-10). Zatrucie powoduje silny ból brzucha, częste wymioty i biegunkę około 10 godzin po spożyciu.


Toksyczne działanie rycyny na organizm nie występuje w przypadku kontaktu samych nasion ze skórą, gdyż trująca rycyna występuje przede wszystkim w bielmie nasion. W bardzo sporadycznych przypadkach u osób o szczególnie wrażliwej skórze mogą wystąpić reakcje alergiczne, ale są są one marginalnie rzadkie.

3. Zjawisko Myrmekochorii Między Mrówkami, a Rącznikiem Pospolitym

Bliski związek nasion i mrówek nazywany jest „myrmekochorią„, co dosłownie oznacza „rozpraszanie mrówek” (greckie: myrmêx, myrmêkos = mrówka; khôreô/chorein = poruszać się, rozpraszać, wędrować).

Nasiona rącznika pospolitego zawierają elajosom — mięsisty, bogaty w lipidy i białka wyrostek, który jest szczególnie atrakcyjny dla mrówek, jako źródło pożywienia. Karmiąc nim swoje larwy, przenoszą nasiona do swojej kolonii i po zjedzeniu elajosomu, wyrzucają gotowe do wzrostu nasiona na zewnątrz mrowiska. Teraz, gdy nasiona zostały przetransportowane na inny obszar, mogą tam wykiełkować, z dala od rośliny macierzystej, poszerzając w ten sposób jej zasięg! Nie rzadko wyrzucone nasiona rącznika wpadają we wgłębienia terenu, co sprzyja ich ukryciu przed myszami i innymi gryzoniami, ale także zapobiegają ich zniszczeniu przez ogień. Ta ostatnia właściwość wyjaśnia jak ważną rolę, mrówki odgrywają jako rozsiewacze nasion w suchych siedliskach Australii i Afryki, które są niszczone przez sezonowe pożary.

Dodatkowym „wabikiem” jaki stosuje rącznik pospolity jest fakt, że  wykształcił on na swoich węzłach, czyli miejscach przyczepienia liści, nektarniki, które przyciągają mrówki nektarem. Mrówki, przyciągnięte do rośliny przez słodką substancję, odgrywają również rolę jej obrońców, chroniąc ją przed szkodnikami. Dzięki temu rącznik pospolity korzysta z „prywatnej armii” mrówek, które bronią rośliny przed zagrożeniami.

Ta międzygatunkowa współpraca przynosi korzyści obu stronom: mrówki zyskują źródło pożywienia, poprzez nektar i odżywczy elajosom nasion, podczas gdy rącznik pospolity ma prywatnych rozsiewaczy i ochroniarzy, którzy bronią rośliny jak swej fortecy.

4. Bezpieczeństwo w Ogrodzie, a Toksyczność Rącznika Pospolitego

Typowe morfologiczno-zmysłowe podejście do dzikich i gatunków roślin uprawianych w naszych ogrodach często sprowadza się do podziwiania ich przez pryzmat koloru, pokroju rośliny oraz kształtu kwiatów i owoców. Należy jednak uwzględniać fizjologiczne właściwości roślin, które chcemy utrzymywać w naszym ogrodzie. Rącznik pospolity inaczej zwany też bobem rycynowym lub fasolą rycynową (ang. Castor bean), jak każda inna roślina wytwarza metabolity wtórne wykorzystywane do różnych interakcji ze środowiskiem i jak wcześniej pisaliśmy, szczególnie toksyczna dla ludzi jest jej rycyna zawarta w nasionach z których tłoczy się olej (pozbawiony trucizny).

Dlatego trzeba być ostrożnym i informować odwiedzających nasz ogród o tragicznych skutkach spożycia nasion. Nie mniej nie ma tez co popadać w przesadę, bo wiele roślin w naszych ogrodach i łąkach jest silnie trujących jak chociażby narcyzy, hiacynty, sasanki, przylaszczki, ciemierniki, mydlnica lekarska, konwalie, owoce bzu, złotokapy, jałowiec pospolity i nikt zdroworozsądkowy nie pokusi się o ich jedzenie. Jeśli rącznik rośnie w Twoim ogrodzie lub stanowi element architektury krajobrazu, pamiętaj, aby ostrzec swoje dzieci i wszystkich znajomych o negatywnych konsekwencjach zdrowotnych spożywania nasion. Warto również, profilaktycznie wszystkie prace pielęgnacyjne wokół niego wykonywać w rękawiczkach. Pozwoli to uniknąć ewentualnych podrażnień lub zaczerwień skóry.

5. Jak Uprawiać Rącznik Pospolity w Polskich Ogrodach?

Jeśli zdecydujemy się uprawiać tą piękną i ciekawą roślinę, to należy brać pod uwagę to, że w naszym klimacie rącznik będzie ozdabiał nasz ogród tylko przez jeden sezon. Roślina jest bardzo wrażliwa na przymrozki (siewki marzną przy –1 °C).

Rycynowiec zdąży bujnie się rozrosnąć w sezonie letnim tylko wtedy gdy zapewnimy mu szybki start. Dobrze więc jest nasiona wysiać już na przełomie marca-kwietnia. Umieść więc nasiona rącznika pospolitego w ciepłej wodzie na jeden dzień, tak aby przyspieszyć kiełkowanie. Następnie włóż dwa do trzech nasion do małych doniczek z kompostem i je przykryj foliowym woreczkiem, ustawiając na oknie wychodzącym na południe. Gdy nasiona wykiełkują, co powinno nastąpić najwcześniej po dwóch tygodniach, pozostaw tylko najsilniejszą sadzonkę w każdej doniczce i usuń pozostałe. Sadzonki można następnie wysadzać na zewnątrz od połowy maja.

Rącznik kasztanowiec jest ciepłolubną rośliną, dlatego zaleca się dla niej nasłonecznione, osłonięte od wiatru stanowisko. Gleba powinna być dobrze przepuszczalna, a przede wszystkim bogata w składniki odżywcze. Na około dwa tygodnie przed sadzeniem należy dobrze spulchnić glebę i wzbogacić ją mączką rogową. Roślinę sadzi się w odległości co najmniej jednego metra od siebie, a ponieważ jej korzenie szybko się rozgałęziają, nie należy jej sadzić zbyt blisko ścieżek. Latem, przy dużych upałach, najlepiej regularnie ją podlewać, ponieważ jej duże liście wyparowują dużo wilgoci.

Na rynku polskim popularnych jest kilka odmian rącznika. Najbardziej znaną jest „Carmencita„, która wyróżnia się ciemnoczerwonymi liśćmi i jaskrawoczerwonymi kwiatami. Szybki wzrost pozwala jej osiągnąć pokrój o średnicy 2 metrów, co czyni ją idealną do dużych przestrzeni ogrodowych. Natomiast „Sanguineus” to idealna odmiana dla wszystkich, którzy chcą zaakcentować czerwonym kolorem swój ogród ,ponieważ ma nie tylko czerwone kwiaty i czerwone liście, ale także krwistoczerwoną łodygę. Wysokością dorównuje Carmencicie, ale jest bardziej smukła.

Odmiana „Impala” jest mniejszą odmianą, osiągająca około 1,2 metra, co sprawia, że doskonale nadaje się na tarasy. Jej liście mienią się kolorami od zielono-brązowych po brązowo-karminowe, przebarwiających się na purpurowo. Istnieją jednak nie tylko odmiany o czerwonych liściach. Na przykład odmiana „Zanzibariensis” ma świeżo zielone liście z białymi żyłkami i ognistoczerwone kwiaty.

W formie ciekawostki warto dodać, że wielu ogrodników ceni tę roślinę nie tylko z wyjątkowych walorów ozdobnych, ale też wykorzystuje jej właściwości odstraszające, by chronić swoje rabaty i trawniki przed kopcami kretów. Na bazie rącznika pospolitego produkuje się bowiem preparaty, takie jak popularny Kretomax. Dlatego, jeśli w ogrodzie pojawia się problem z kretami, lub innymi gryzoniami, jak nornice to posadzenie rącznika może być jednym z naturalnych sposobów na odstraszenie tych zwierząt. Co prawda krety żywią się głównie dżdżownicami, larwami owadów i małymi bezkręgowcami (i w niewielkim stopniu naszymi uprawami), ale okoliczności towarzystwa tej nielubianej przez nich rośliny, może ich skłonić do przemieszczenia się w inne miejsce naszego ogrodu.

Mam nadzieję, że ciekawostki związane z nazewnictwem i morfologią rącznika pospolitego, jak i sposobów rozsiewania się jej z udziałem mrówek zainspirowały cię do dalszego zgłębiania tematu. Jeśli więc jesteś zainteresowany pokrewnymi tematami z obszaru zastosowań i właściwości samego oleju rycynowego pozyskiwanego z nasion tej rośliny, to zachęcam do zapoznania się z poniższymi artykułami na naszym blogu. Znajdziesz tam sporo równie ciekawych informacji.

Artykuł pierwotnie opublikowany w 01/10/2014 roku. Zaktualizowany w 25/03/2024 roku, aby odzwierciedlić najnowsze informacje i obecny stan wiedzy.”