Bogata Historia Mydła: Od Starożytnego Babilonu do Współczesności

Historia mydła jest fascynującą podróżą, która rozpoczęła się ponad 4800 lat temu w Mezopotamii. Prześledzimy jego ewolucję od prostego środka do prania odzieży w Sumerze, lekarstwa w Egipcie, poprzez status ekskluzywnego, choć popularnego produktu w dawnych cywilizacjach Lewantu, czy środka do barwienia włosów wśród Galów i Germanów, aż do współczesnych, przemysłowo produkowanych form, które kompletnie odmieniły nasze codzienne obyczaje. Odkryjemy, w jaki sposób mydło, kiedyś dostępne tylko dla elit, stało się nieodzownym aspektem kulturowym, oddziałując na zdrowie oraz rutynowe zachowania higieniczne ludzi na całym świecie.

Szybki przegląd Historii Mydła

Historia mydła sięga około 2800 roku p.n.e. Pierwsze udokumentowane wzmianki o wytwarzaniu mydła z tłuszczu i popiołu pochodzą z sumeryjskich glinianych tabliczek datowanych na 2500 rok p.n.e. W starożytnym Egipcie mydło wykorzystywano do czyszczenia wełny oraz wyprawiania skór. Istnieje przypuszczenie, że mydło mogło być odkrywane niezależnie w różnych miejscach świata i przyszłe badania mogą ujawnić jego obecność w innych starożytnych kulturach. Interesujące jest, że wynalazek ten dotarł do tzw. barbarzyńców – na przykład do słynnych Galów, którzy używali mydła nie tylko do pielęgnacji, ale głównie do barwienia włosów – wcześniej niż do antycznych Greków i Rzymian, choć to ci ostatni są powszechnie kojarzeni z dbałością o czystość.

Przełom w rozpowszechnieniu mydła i metod jego produkcji uczynili Arabowie. Wędrowni kupcy w średniowieczu rozprowadzali swoje produkty po wielu krajach Europy, ale to Hiszpania (mydła kastylijskie), a później Francja (mydła marsylskie) stała się liderem w produkcji mydła. Co ciekawe, wiele ówczesnych receptur pozwalało uzyskać tylko miękką, przypominającą masło substancję. Jednak dzięki wykorzystaniu wody morskiej przez producentów z Aleppo, syryjskie mydło było twarde i mogło być przechowywane oraz sprzedawane w blokach i kostkach.

Upowszechnienie kostek mydła datuje się na XVIII wiek. Natomiast dopiero koniec XIX wieku to okres, kiedy mydło trafiło do szerokiej populacji i zaczęło się rozpowszechniać wśród prostych ludzi. Dlaczego nie wcześniej, skoro Zachód znał mydło od co najmniej XI wieku? Tradycja względnie częstego mycia ciała w średniowieczu została wyparta przez przekonanie, że zakaźne choroby przenoszą się przez kontakt z „morowym powietrzem”, a warstwa brudu na ciele miała stanowić ochronę.

Choć istniał cały przemysł mydlarski w miastach takich jak Wenecja, Genua czy Marsylia, wiele osób produkowało mydło w warunkach domowych. Proces ten był prosty: tłuszcz zwierzęcy lub roślinny gotowano w otwartej kadzi z ługiem pozyskiwanym z popiołu lub, jak w przypadku mydła z Aleppo, z wody morskiej. W zależności od dostępnych składników i tradycji, różne kultury stosowały różne tłuszcze. Ważne było zachowanie odpowiednich proporcji, ponieważ zbyt duża ilość tłuszczu mogła sprawić, że mydło nie tylko źle pachniało, ale również szybko jełczało, stając się bezużyteczne.

Szczegółowa Geneza i Rozwój Mydła na Przełomie Wieków

Odkryj, jak ten niepozorny produkt przekształcił codzienne życie i stał się nieodzownym elementem naszej cywilizacji. Poznaj historię mydła, w kontekście jego zastosowań, technologii, handlu oraz wpływów kulturowych.

Starożytny Babilon: Początki Mydlanej Rewolucji

2800 r. p.n.e.

W samym sercu Mezopotamii, około 2800 r. p.n.e., archeolodzy odkryli pierwsze dowody na produkcję substancji podobnych do mydła. Te wczesne formy mydła zostały stworzone z oleju i popiołu drzewnego, co stanowi dowód na najstarsze znane ludzkości reakcje chemiczne związane z produkcją mydła.

Pierwszy znany przepis na produkcję mydła, który był używany do prania wełnianych ubrań, został zapisany na sumeryjskiej glinianej tabliczce około 2500 r. p.n.e… Metoda ta, wykorzystująca naturalne surowce łatwo dostępne w regionie, umożliwiła stworzenie prostego, ale skutecznego środka czyszczącego. [1,2]

Starożytny Egipt i Lewant

1550 r. p.n.e.

Papirus Ebersa (Egipt, 1550 p.n.e.) rzuca światło na praktyki medyczne starożytnych Egipcjan, którzy używali mydła nie tylko do celów higienicznych, ale i jako lekarstwa. W dokumentach tej epoki znajdujemy wzmianki o kąpielach w mieszance tłuszczów zwierzęcych i roślinnych z popiołem drzewnym, co tworzyło substancję podobną do mydła. Takie mieszanki były stosowane nie tylko do mycia ciała, ale również w leczeniu chorób skóry.

Jest dobrze udokumentowane, że Egipcjanie regularnie się kąpali, co świadczy o zaawansowaniu ich zwyczajów higienicznych. Przy wytwarzaniu swoich mydeł, łączyli tłuszcze zwierzęce lub oleje roślinne z substancją znaną jako Trona, powszechnym źródłem sody kalcynowanej.

W południowym regionie Lewantu mydło wytwarzano z potażu, pozyskiwanego z popiołu różnych roślin, w tym solirodka zielnego (Salicornia europaea L.). Tradycyjnie, proces ten obejmował gotowanie oliwy z oliwek w miedzianym kotle przez kilka dni. W trakcie gotowania stopniowo dodawano popiół alkaliczny oraz niewielkie ilości wapna palonego. Gdy mieszanina zaczynała gęstnieć, przelano ją do form, a po stwardnieniu krojono na mniejsze kostki. Aby wzbogacić aromat mydła, dodawano do niego wyselekcjonowane zioła aromatyczne, takie jak liście krwawnika, lawenda czy kolendra. [3,4,5]

Fenicjanie i Początki Mydła

ok 600 r. p.n.e.?

Chociaż żadne ze źródeł nie dostarczają bezpośredniego dowodu na używanie mydła przez Fenicjan już w VI w. p.n.e., to analiza ich zaawansowanych możliwości technologicznych i handlowych pozwalają przypuszczać, że mogli oni używać pierwszych substancji mydlanych już w tym okresie. Chociaż starożytni historycy wspominają o procesach związanych z produkcją i czyszczenia tkanin w starych cywilizacjach, takich jak Fenicjanie, to pisemne sprawozdania o użyciu substancji podobnych do mydła są bardzo rzadkie.

Na stan obecny bezpośrednie dowody archeologiczne lub pisemne używania mydła przez Fenicjan nie istnieją i bazują na przypuszczeniach. Jednak logicznym wydaje się, rozległa rozbudowana sieć handlowa zbudowana przez Fenicjan obejmująca Morze Śródziemne, obejmująca różnorodne towary, w tym tkaniny, czy środki do ich czyszczenia – już znane w tamtym okresie, miała duży znaczący wpływ w rozwoju technologii wytwarzania substancji mydlanych w regionie starożytnych cywilizacji.

Imperium Rzymskie: Historia Mydła w Świecie Antycznym

I/II wiek n.e.

Preferowaną metodą oczyszczania ciała przez samych Rzymian było wmasowywanie oleju w skórę, a następnie zeskrobywanie go wraz ze wszelkimi zabrudzeniami za pomocą strigila – metalowego ostrza z uchwytem.

Pliniusz Starszy w I wieku n.e. opisywał mydło jako wynalazek Galów [6], nazywając je „sapo”, co po łacinie oznacza mydło. Termin ten prawdopodobnie został zapożyczony z wczesnego języka germańskiego i jest spokrewniony z łacińskim słowem „sebum”, oznaczającym łój. W swoim dziele Historia Naturalna, Pliniusz Starszy opisuje produkcję mydła z łoju koziego i popiołu z drewna bukowego, zaznaczając jego zastosowanie zarówno w medycynie do leczenia wrzodów, jak i wśród Galów jako barwnik do włosów, który koloryzował je na czerwono. Mężczyźni w Germanii częściej niż kobiety korzystali z tego barwnika.

Aretaeus z Kapadocji, piszący w II wieku n.e., zauważył, że wśród Celtów, nazywanych także Galami, alkaliczne substancje były formowane w kulki zwane mydłem. [7] Lekarz Galen z II wieku n.e. opisywał proces produkcji mydła z użyciem ługu oraz zalecał regularne mycie, aby usunąć zanieczyszczenia z ciała i ubrań. Podkreślił, że w tym okresie mydło stawało się coraz bardziej popularne jako środek higieniczny. Uważał, że najlepsze mydła pochodziły z Germanii, a te z Galii zajmowały drugie miejsce.

Historia Mydła w Starożytnych Chinach

200 p.n.e. – 907 n.e.

Od skromnych początków mielonych na proszek strąków Glediczji chińskiej [12], służących jako środek myjący przez lecznicze pasty po wyrafinowane produkty używane przez elitę, chińska historia mydła jest równie bogata i zróżnicowana, co historia tego wielkiego cesarstwa. W sercu starożytnego cesarstwa chińskiego, już w okresie dynastii Han (206 p.n.e.–220 n.e.), chińscy lekarze zapisywali przepisy na mieszanki, które miały właściwości czyszczące i lecznicze. W tekstach takich jak „Shennong Ben Cao Jing” znajdujemy opisy zastosowania roślinnych popiołów i tłuszczów w celach medycznych. Te wczesne formy mydła, choć pierwotnie przeznaczone do pielęgnacji skóry i leczenia chorób, stanowiły fundament dla przyszłych innowacji.

Wraz z nadejściem dynastii Tang (618-907 n.e.), techniki produkcji mydła w Chinach stały się bardziej zaawansowane. Przepisy z tego okresu opisują już wykorzystanie tłuszczu zwierzęcego połączonego z ługiem z popiołu roślinnego, tworząc skuteczniejsze i bardziej użytkowe mydła. To właśnie wtedy zaczęto eksperymentować z mydłami zapachowymi i dekoracyjnymi, które zdobiły cesarskie pałace.

Bliski Wschód: Innowacje w Mydlarstwie

IX- XIII wiek n.e.

Muhammad ibn Zakariya al-Razi (ok. 865–925), znany uczony, znacząco przyczynił się do rozwoju mydlarstwa, opisując pierwsze receptury na mydło oraz metodę wytworzenia gliceryny z oliwy z oliwek. Na Bliskim Wschodzie mydło produkowano przez połączenie tłustych olejów i tłuszczów z alkalicznymi substancjami, co było przełomem w technologii produkcji mydła.

W Syrii, jednym z głównych ośrodków produkcji, wykorzystywano miejscową oliwę z oliwek, ług sodowy i wapno do tworzenia mydła, które nie tylko służyło lokalnej społeczności, ale również było eksportowane do innych części świata muzułmańskiego oraz do Europy. Dokument z XII wieku szczegółowo opisuje proces produkcji mydła, akcentując znaczenie substancji zasadowej zwaną „al-qaly” (popioły), co miało kluczowe znaczenie dla rozwoju nowoczesnej chemii.

Do XIII wieku, dzięki rozwojowi technik produkcyjnych i zwiększaniu zapotrzebowania, produkcja mydła na Bliskim Wschodzie osiągnęła poziom niemal przemysłowy. Główne ośrodki produkcji znajdowały się w Nablus, Fezie, Damaszku i Aleppo, które stały się znane z wysokiej jakości mydła.

Hiszpania: Mydło Kastylijskie Symbol Czystości i Tradycji

od XII w.

Historia mydła kastylijskiego sięga „Korony Kastylii” – wielkiego królestwa, które obejmowało większość dzisiejszej Hiszpanii od 1230 do 1715 roku, włączając w to czas rządów Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda, którzy patronowali odkryciu Ameryki.

W przeszłości, zanim jeszcze mydło kastylijskie zyskało sławę, surowce do jego produkcji, takie jak popiół z solanki (barilla), były pozyskiwane w regionach bogatych w oliwki i mokradła, jak dolina Guadalquivir. To tutaj, w Andaluzji, w VIII wieku założono pierwsze wielkie europejskie zakłady mydlarskie przez Arabów, które później ewoluowały w znane fabryki mydła kastylijskiego. Nazwa „almona” dla fabryk mydła przetrwała w języku arabskim, podkreślając długą tradycję mydlarską regionu.

Tradycyjne mydło kastylijskie, charakteryzujące się swoją prostotą – białe i pozbawione dodatkowych zapachów – jest cenione za łagodzące, regenerujące i odżywcze właściwości, szczególnie w pielęgnacji skóry wrażliwej. W średniowieczu mydło to było eksportowane do różnych części Europy i Ameryki, a jego produkcja stała się ważnym elementem handlu i kultury.

Francja: Rozwój Mydła Marsylskiego

XIV/XVII wiek n.e.

Historia Mydła Marsylskiego rozpoczyna się w Marsylii (ok. 1370), gdzie zarejestrowano pierwszych producentów tego znakomitego produktu. W XVI wieku, po wyprawach krzyżowych, przemysł mydlarski w Marsylii przekształcił się z rzemieślniczego w bardziej zorganizowany i rozwinięty sektor. Do początku XVII wieku, popyt na mydło marsylskie wzrósł do tego stopnia, że lokalne fabryki ledwo nadążały za zapotrzebowaniem miasta i okolic.

Do roku 1660, siedem głównych fabryk w Marsylii intensywnie wykorzystywało lokalnie produkowaną oliwę z oliwek oraz popiół z palonej słonej rośliny bagiennej, Salicornii (znanej jako Glasswort), do produkcji niemal 20 000 ton mydła rocznie. Ten imponujący wolumen produkcji świadczy o znaczeniu Marsylii jako centrum mydlarskiego w Europie.

W 1688 roku, król Ludwik XIV wprowadził przepisy, które jeszcze bardziej zdefiniowały charakterystykę mydła marsylskiego, ograniczając użycie nazwy „savon de Marseille” wyłącznie do produktów wytwarzanych w Marsylii i okolicach, i to tylko z oliwy z oliwek. Te regulacje miały na celu ochronę renomy i jakości mydła marsylskiego, które stało się synonimem luksusu i skuteczności.

Anglia: Rozwój Mydlarstwa od Tudorów do Ery Wiktoriańskiej

XVII/XX wiek n.e.

Historia mydła w Anglii rozpoczyna się w XII wieku, ale kluczowy jego rozwój nastąpił w XVII wieku, kiedy to w 1633 roku król Karol I przyznał 14-letni monopol na produkcję mydła Towarzystwu Mydlarzy z Westminster. Wprowadzony podatek od mydła sprawił, że przez wiele lat było ono luksusem dostępnym głównie dla bogatych.

W okresie Tudorów (1485-1603), zamożne damy używały drogiego „mydła kastylijskiego”, pochodzącego z Hiszpanii. Podczas panowania Elżbiety I, konsumpcja mydła w Anglii była większa niż w jakimkolwiek innym europejskim kraju. Mówi się, że sama królowa wprowadziła modę na regularne kąpiele, co czyniło Anglię liderem w zakresie higieny.W XVII i XVIII wieku, wraz z rosnącym impetem przemysłu mydlarskiego, wprowadzono szereg restrykcji i ciężkich opodatkowań mydła. Sytuacja uległa zmianie dopiero w epoce wiktoriańskiej, kiedy to w 1853 roku Gladstone zniosł podatek od mydła, czyniąc je bardziej dostępnym i przystępnym cenowo dla szerszej populacji.

W 1886 roku bracia William Hesketh Lever i James zakupili małą fabrykę mydła w Warrington, zakładając przedsiębiorstwo, które z czasem stało się jednym z największych na świecie w branży mydlarskiej – pierwotnie jako Lever Brothers, obecnie znane jako Unilever.

Kolonialna Historia Mydła w Ameryce Północnej

XVI-XIX w.

Zanim pojawiły się pierwsze fabryki mydła w Ameryce Północnej, rdzenni Amerykanie z różnych regionów, w tym z pustyni Mojave i Północnoamerykańskiego Południowego Zachodu, wykorzystywali starte korzenie yuccy do produkcji myjącej piany. Oprócz właściwości czyszczących, yucca, podobnie jak mydlnica znana w Ameryce Północnej jako soapberries, posiadają właściwości lecznicze, co sprzyjało w utrzymaniu zdrowej skóry i włosów.

Prawdziwa rewolucja nastąpiła gdy europejscy kolonizatorzy przynieśli ze sobą tradycyjne europejskie metody produkcji mydła, które polegały na użyciu tłuszczów zwierzęcych (najczęściej wołowego lub wieprzowego) i ługu otrzymywanego z popiołu drewna. W Europie w XIXw. produkcja mydła była już rozwiniętym rzemiosłem i przemysłem, a przekazywane z pokolenia na pokolenie umiejętności rzemieślnicze umożliwiły szybkie założenie pierwszych manufaktur mydlarskich w nowo założonych koloniach.

Z czasem mydło stało się ważnym towarem, nie tylko ze względów higienicznych, ale także jako element handlu i wymiany, również jako waluta w handlu z rdzennymi Amerykanami. W miarę jak kolonie stawały się bardziej rozwinięte i zamożne, produkcja mydła przekształcała się z rzemieślniczej działalności w przemysłową, a XIX wiek przyniósł dalszą industrializację i zmechanizowanie produkcji, co było związane z ogólnym trendem industrializacji w Ameryce. [13]

Historia Mydła w XX w. i Pojawienie się Detergentów

Podczas I Wojny Światowej, w obliczu rosnących potrzeb higienicznych związanych z opieką nad rannymi oraz trudności wynikających z niedoborów tłuszczów i olejów, które tradycyjnie używano do produkcji mydła, niemieccy naukowcy opracowali nową formę „mydła”, wykorzystując różne związki syntetyczne. To właśnie wtedy narodziły się pierwsze detergenty syntetyczne, stworzone jako substytut mydła. Jednak dopiero w latach 30. XX wieku zaczęły być one szerzej stosowane. Po wojnie tradycyjne metody produkcji mydła, które polegały wcześniej na wielodniowym gotowaniu w dużych kotłach, zostały zastąpione przez ciągły proces, skracając czas produkcji mydła do mniej niż jednego dnia.

Producenci mydła komercyjnego często usuwają naturalną glicerynę z mydła, która nadaje mu właściwości nawilżające, by sprzedawać ją osobno lub wykorzystywać w droższych produktach, takich jak kremy nawilżające. Usunięcie gliceryny przedłuża również trwałość mydła, co pozwala na przechowywanie mydła przez wiele lat. Współczesne mydła zawierają głównie syntetyczne związki powierzchniowo czynne, które są skuteczne w usuwaniu tłuszczu i brudu, ale mogą być drażniące dla skóry. W większości współczesnych mydeł pierwszym składnikiem, który pojawia się na liście INCI, jest woda, która ułatwia tworzenie piany oraz umożliwia łatwiejsze nakładanie produktu na skórę lub włosy.

Dziękujemy za przeczytanie naszego artykułu. Mamy nadzieję, że poszerzył on Waszą wiedzę o tym, jak kiedyś produkowano mydła bez użycia sztucznych dodatków. Zachęcamy do refleksji nad zagrożeniami wynikającymi z obecności syntetycznych składników w produktach mydlarskich. Odkrywanie naturalnych mydeł, takich jak mydła aleppo, mydła marsylskie czy kastylijskie, a nawet próby tworzenia własnych mydeł w domu, mogą być inspirującym doświadczeniem oraz krokiem w kierunku bardziej świadomej konsumpcji.

Bibligrafia:

• 1. „Ammonium nonanoate (031802) Fact Sheet” (PDF). epa.gov.2006-09-21. Retrieved 2022-08-15.
• 2. Holman, John S.; Stone, Phil (2001). Chemistry. p. 174. ISBN 9780748762392.
• 3. S., Tumosa, Charles (2001-09-01). „A Brief History of Aluminum Stearate as a Component of Paint”. Archived from the original on 2017-03-18.
• 4. Cavitch, Susan Miller. The Natural Soap Book. Storey Publishing, 1994 ISBN 0-88266-888-9.
• 5. David J. Anneken, Sabine Both, Ralf Christoph, Georg Fieg, Udo Steinberner, Alfred Westfechtel „Fatty Acids” in Ullmann’s Encyclopedia of Industrial Chemistry 2006.
• 6. Derry, Thomas Kingston; Williams, Trevor Illtyd (196001-01). A Short History of Technology: From the Earliest Times to A. D. 1900. Courier Corporation. p. 265.
• 7. Zohar Amar, Flora of the Bible, Jerusalem 2012, s.v. ברית, p. 216 (note 34) OCLC 783455868.
• 8. Oboh IO, Aluyor EO (2011). „A comparative study of a local plant extract as a possible potential medicated agent in the soap industry”. Global Journal of Pure and Applied Sciences. (3): 345–348. ISSN 1118-0579.
• 9. „FDA bans common ingredients in antibacterial soaps and body washes”. Washington Post. 2 September 2016. Retrieved 3 September 2016.
• 10. Kodjak, Alison (2 September 2016). „FDA Bans 19 Chemicals Used In Antibacterial Soaps”. NPR. Retrieved 24 October 2017.
• 11.„Clean: A History of Personal Hygiene and Purity” – Virginia Smith.
• 12. Aiello AE, Larson EL, Levy SB (September 2007). „Consumer Antibacterial Soaps: Effective or Just Risky?” (PDF).
• 13. „Soap, Sex, and Cigarettes: A Cultural History of American Advertising” by Juliann Sivulka